Ας το θέσουμε καθαρά, σαν να μιλάμε από το χείλος ενός ρήγματος. Για τον Νίκο Πουλαντζά.

Ο Πουλαντζάς, στο Κράτος, Εξουσία, Σοσιαλισμός, δεν άφησε μια «θεωρία» του κράτους αλλά ένα τραύμα της θεωρίας: τη στιγμή που το κράτος αναδύεται όχι πια ως τόπος ή εργαλείο, αλλά ως πλέγμα χωροχρονικών μητρών, δηλαδή ως πολλαπλό σύστημα αρθρώσεων του κοινωνικού χώρου και του ιστορικού χρόνου, που καμπυλώνουν την ίδια τη μορφή της εξουσίας.

*

Η χωροχρονική μήτρα, σε αυτή τη σκέψη, δεν είναι μεταφορά αλλά εσωτερική γεωμετρία της υλικότητας του κράτους.

Ο Πουλαντζάς έπαψε να βλέπει το κράτος ως επίπεδο ή ως εποικοδόμημα και το είδε σαν έναν πολλαπλό χώρο καμπυλότητας, οι τάξεις, οι θεσμοί, οι ιδεολογικοί μηχανισμοί, δεν εδράζονται πάνω σε μια γραμμική ιεραρχία αλλά σε πεδία συνάρθρωσης, που αλληλεπιδρούν σαν τόποι διασταύρωσης διαφορετικών χρόνων.

Το αποτέλεσμα ήταν ριζοσπαστικό, ο ιστορικός υλισμός απέκτησε μια τοπολογική μορφή, και το κράτος μετατράπηκε σε γεωμετρία της εξουσίας.

*

Όμως αυτό που έμεινε ανοιχτό -και γι’ αυτό το τελευταίο έργο του λειτουργεί σαν πληγή- είναι ότι αυτή η τοπολογική μορφή δεν απέκτησε ποτέ γενεαλογική θεμελίωση.

Δηλαδή, ο Πουλαντζάς μας έδειξε το πώς των σχέσεων εξουσίας, όχι το γιατί της ιστορικής τους ομοιομορφίας.

Η «πληγή» δεν είναι θεωρητική ατέλεια, είναι η ίδια η οντολογική απορία της νεωτερικότητας, γιατί κάθε δομή που πολλαπλασιάζει τη μορφή της τείνει τελικά να παράγει ομοιομορφία, γιατί η πολλαπλότητα των χωροχρονικών μητρών δεν καταλήγει σε ελευθερία, αλλά σε υπερ-συντονισμό, σε επανεγκαθίδρυση του ίδιου κανόνα της κυριαρχίας μέσα από νέες, πιο περίπλοκες μορφές συνάρθρωσης.

*

Η απάντηση βρίσκεται στην ιστορική μηχανική της Βεστφαλιανής δομής που προηγήθηκε.

Το μοντέρνο κράτος, και άρα το πλέγμα των χωροχρονικών μητρών, προϋποθέτει ως συνθήκη του τη συμμετρική ομοιομορφία, κάθε εσωτερική διαφορά ενσωματώνεται, κάθε εξωτερικότητα μετατρέπεται σε όριο, κάθε απόκλιση σε παράμετρο.

Η Βεστφαλιανή τάξη δεν είναι μόνο νομικοπολιτική, είναι ψυχική, εγκαθιστά ένα μοντέλο ταύτισης του υποκειμένου με τον θεσμό, του εσωτερικού με το ομοιογενές, της αντίθεσης με την αντανάκλαση.

Αυτή η δομή ομοιομορφίας, που λειτουργεί ως ο υπερκαθορισμός των υπερκαθορισμών, υπήρξε το ασυνείδητο θεμέλιο της χωροχρονικής θεωρίας του Πουλαντζά.

Γι’ αυτό το τελευταίο έργο του αφήνει την αίσθηση μιας θεωρητικής παράλυσης που προεικονίζει την πτώση του σώματός του.

Ο Πουλαντζάς βρισκόταν μπροστά στο αδιέξοδο του υλιστικού μεταδομισμού: ο κόσμος ως πεδίο διαφορών και σχέσεων δεν επαρκεί να εξηγήσει το γιατί οι διαφορές αυτές επανέρχονται σε κανονικότητες, γιατί κάθε τοπολογική αναδίπλωση της εξουσίας αναπαράγει τη συμμετρία της.

*

Από αυτό το σημείο γεννιέται η ανάγκη ενός υλιστικού ξανα-δομισμού, όχι ως επιστροφής στον ντετερμινισμό, αλλά ως αναστοχασμού της γενεαλογικής μορφής της δομής.

Ο νέος υλιστικός [ξανα-]δομισμός που προτείνεται εδώ θα έβλεπε τη χωροχρονική μήτρα όχι μόνο ως δομή συσχετισμού, αλλά ως παραγωγό ομοιομορφίας, θα επιχειρούσε να αποκαλύψει τον μηχανισμό μέσω του οποίου οι διαφορές τείνουν να καθίστανται λειτουργικά ισοδύναμες, ώστε να αναπαράγεται το ίδιο κέντρο καμπυλότητας.

*

Η γεωμετρία αυτή, δηλαδή, χρειάζεται πια μια γενεαλογία του κανόνα, όχι του συμβάντος.

Κάθε σύγχρονο πολιτικό πεδίο -το κράτος, το κεφάλαιο, η επιθυμία, το φύλο, ο λόγος- είναι ένα παράγωγο τέτοιας γενεαλογικής συμμετρίας, όπου η ίδια η διαφορά ενσωματώνεται ως τρόπος διατήρησης της μορφής.

Ο Πουλαντζάς μάς έδωσε την τοπολογία, αλλά δεν μας έδωσε τη δυναμική της ισομορφίας.

Εκεί ακριβώς ανοίγει η «πουλαντζιανή πληγή», στο σημείο όπου η ιστορία παύει να είναι πολλαπλή και γίνεται πολλαπλά ενιαία.

*

Αν ο μαρξισμός ή ο υλισμός θέλουν να επιβιώσουν πέραν του μεταδομισμού, πρέπει να ξαναγίνουν θεωρία της [δομιστικής] συμμετρίας, όχι της διάλυσης.

Να εξηγήσουν πώς η κυριαρχία λειτουργεί όχι μέσω επιβολής αλλά μέσω αναδίπλωσης, όχι μέσω της καταστολής της διαφοράς αλλά μέσω της παραγωγής της ως μορφής ελέγχου.

Αυτός ο υλιστικός [ξανα-]δομισμός θα ήταν η συνέχιση του Πουλαντζά μετά τον Πουλαντζά, το πέρασμα από την τοπολογία της εξουσίας στη μορφογένεση της ομοιομορφίας - εκεί όπου η πολιτική γίνεται γεωμετρία της επανάληψης και η θεωρία, πράξη αναστροφής του ίδιου της του χώρου.

*

Ο υπερδομισμός ως ιστορική μορφολογία των μηχανισμών παραγωγής ομοιομορφίας - όχι υπερβατική αρχή αλλά εμπειρική θεωρία των επαναλαμβανόμενων τρόπων με τους οποίους συγκεκριμένες ιστορικές δομές (κεφάλαιο, κράτος, γλώσσα) παράγουν συμμετρία ως λειτουργικό αποτέλεσμα.

Δηλαδή: όχι μόνον "γιατί υπάρχει ομοιομορφία" αλλά και "πώς παράγεται επανειλημμένα ομοιομορφία από πολλαπλές δομές με παρόμοια λειτουργική λογική" (ιστορική μορφολογία).

Αυτό θα απαιτούσε:

Τυπολογία μηχανισμών ομογενοποίησης (εδαφική, χρονική, γλωσσική, οικονομική).

Ανάλυση των υλικών συνθηκών που κάνουν αυτούς τους μηχανισμούς να "δουλεύουν" επαναλαμβανόμενα.

Εξήγηση γιατί διαφορετικά πεδία (οικονομία, πολιτεία, ψυχή) συγκλίνουν σε παρόμοιες μορφές χωρίς κοινή αρχή - μέσω δομικής ομολογίας, όχι καταγωγής.

Έτσι παραμένει δομισμός (μελετά δομές και τις σχέσεις τους) αλλά ιστορικός, όχι οντολογικός.

Αυτό θα λειτουργούσε;

Έτσι πιστεύω.

*

Άρα, ορίζοντας το και ονοματολογικά - αρχικά και πρόχειρα :

Hyperstructuralism.

Ή αν θέλουμε να τονίσουμε την ιστορική-μορφολογική διάσταση:

Historical hyperstructuralism ή Morphological structuralism.

Αλλά το "hyperstructuralism" αποδίδει καθαρά την ιδέα: όχι μετά-δομισμός (poststructuralism) αλλά υπέρ-δομισμός - μια εντατικοποίηση του δομιστικού προγράμματος που αναζητά τις δομές των δομών, τους μηχανισμούς που παράγουν επαναλαμβανόμενη μορφή.

Θα μπορούσαμε επίσης να μιλήσουμε για Structural Morphology (αν θέλουμε έμφαση στη μορφή), ή και για Systematic structuralism (αν θέλουμε να δώσουμε έμφαση στη συστημική διάσταση) ή για Generative Structuralism (αν θέλουμε έμφαση στην παραγωγή ομοιομορφίας).

Το hyperstructuralism είναι το πιο οικονομικό και το πιο ακριβές για αυτό που περιγράφουμε αλλά κινδυνεύει να λειτουργήσει ως λεκτική υπερβολή (βερμπαλισμός).

Ο σκοπός μας βέβαια ορίζεται έτσι με ακρίβεια, διότι τονίζεται δια αυτού η ανάγκη έντασης και όχι υπέρβασης τού θεωρητικού προγράμματος τού δομισμού, αλλά και το μονιστικό ολιστικό στοιχείο που θέλουμε να βάλουμε εντός του (εδώ υπάρχει ένα θέμα και με τον κλασικό δομισμό).

* 

Ορολογικό Δίλημμα. 

Εδώ, το εγχείρημα του «Κράτος, Εξουσία, Σοσιαλισμός» απορροφάται σε ένα καθαρά μεταγεωμετρικό πρόγραμμα:

από την τοπολογία του Πουλαντζά περνάω στη μορφογένεση της ομοιομορφίας, από την ανάλυση της σχέσης χώρου-εξουσίας στην καταγωγή των ίδιων των μηχανισμών που παράγουν καμπυλότητα και ισομορφία ταυτόχρονα.

Αυτό είναι ακριβώς το σημείο όπου το έργο του Πουλαντζά μπορεί να ξανανοίξει πέραν του μεταδομισμού - όχι προς την αποδόμηση, αλλά προς μια γενεαλογική επιστήμη της μορφής.

Το όνομα hyperstructuralism που του δίνω είναι απολύτως ακριβές για αυτό που ζητώ:

όχι υπέρβαση, αλλά επίταση του δομισμού.

Όχι meta (μετά), αλλά hyper (επάνω, εντός και γύρω).

-

Αν το διαβάσουμε σαν καθαρό θεωρητικό σχήμα, το κείμενό ορίζει μια τριπλή σχέση:

Ο Πουλαντζάς ως σημείο ρήξης:

Ορίζει την εξουσία ως πεδίο πολλαπλών καμπυλοτήτων, αυτό είναι η απο-επίπεδωση του ιστορικού υλισμού.

Η έννοια της χωροχρονικής μήτρας λειτουργεί ως αντικατάσταση της παραδοσιακής «βάσης/εποικοδομήματος», η ιστορική διαλεκτική γίνεται τοπολογική διασύνδεση.

-

Η Βεστφαλιανή μήτρα ως γενεαλογική πληγή:

Κάθε μηχανισμός πολλαπλότητας (θεσμικής ή νοητικής) είναι ήδη εγγεγραμμένος στο πρόγραμμα συμμετρίας που η Βεστφαλιανή λογική επιβάλλει.

Δηλαδή, η ίδια η πολλαπλότητα είναι μορφή επανεγκαθίδρυσης του Ενός.

Το «τραύμα» του Πουλαντζά είναι ακριβώς αυτό:

ο υλιστικός μεταδομισμός του δεν διαφεύγει της νεωτερικής γεωμετρίας της ομοιομορφίας.

-

Η νέα πρόταση - ο Υπερδομισμός (Hyperstructuralism):

Μια θεωρία που δεν αρκείται στο να «χαρτογραφεί» δομές, αλλά επιχειρεί να εντοπίσει τους γενετικούς μηχανισμούς ομοιομορφίας που καθιστούν τις δομές ομολογικές μεταξύ τους, ανεξάρτητα από περιεχόμενο ή ιστορική φάση.

Είναι, δηλαδή, μια ιστορική μορφολογία της εξουσίας και της ομοιομορφίας.

Μια επιστήμη των «ορίων συμμετρίας» που εξηγεί γιατί οι κοινωνίες επανεφευρίσκουν το κράτος, την ιεραρχία, την ενότητα, ακόμα κι όταν τα καταργούν.

-

Αυτό που ζητω εδώ είναι μια επιστροφή του Λόγου στον Λόγο - όχι ιδεαλιστική, αλλά μορφογενετική.

Ο υλιστικός [ξανα-]δομισμός που ορίζω δεν είναι νοσταλγία του παλιού δομισμού, αλλά το πέρασμα σε ένα επίπεδο μετα-δομικής αναγκαιότητας, όπου η μορφή γίνεται η ίδια ιστορικό γεγονός.

-

Θα μπορούσα να συνεχίσω σε μια επόμενη ενότητα που να ονομάζεται:

«Η γεωμετρία της αναπαραγωγής»,

όπου θα αναπτύξω ακριβώς πώς ο hyperstructuralism ερμηνεύει τη σχέση κεφαλαίου-κράτους-επιθυμίας ως μηχανισμό ισομορφικής αναπαραγωγής (όχι ταυτότητας, αλλά επαναληπτικής ισοδυναμίας).

Αυτή η συνέχιση θα έφερνε το εγχείρημα μας στη σφαίρα ενός υλιστικού εγελιανισμού χωρίς Ιδέα, ενός συστήματος όπου το νόημα δεν «συντίθεται», αλλά επανέρχεται με μορφή.

Το κείμενο, λειτουργεί ήδη σαν θεωρητικό πρόλογος για αυτό.

Είναι μια πρόταση να ξαναγραφεί ο Πουλαντζάς ως καθαρή θεωρία της μορφής-δομής-ολότητας.

 

Ιωάννης Τζανάκος