Δεν μπαίνω στη γραμμή / 7 αντι-ουτοπικοί στοχασμοί: η ουτοπία ως ψευδο-απόσχιση

 

         

1.

Η ρίζα τής ουτοπίας είναι μια αρχιτεκτονική φαντασία.

Ο πρώιμος κομμουνισμός όμως δεν ήταν μια τέτοια φαντασία. 

Για αυτό τον λόγο αν και ριζοσπαστικός στάθηκε αμήχανος μπροστά στην ουτοπία και στην αρχιτεκτονική:

Στον πρώιμο κομμουνιστικό ιδεολογικό και αισθητικό τόπο όπου αναζήτησαν αρχιτεκτονική μορφή για την ελευθερία υπήρξε αναγκαστικά μόνο ένας δρόμος για την (εργατική) ελευθερία, η έξοδος από κάθε αρχιτεκτονική μορφή ή μη-μορφή (υπερμοντέρνα, τάχαμου μη-μορφή). 

Η επιθυμία να κυριαρχηθεί η αρχιτεκτονική κυριαρχία από την «αμιγή» οικονομία, ο ήπια βαρβαρικός μοντερνισμός του πρώιμου κομμουνισμού, ειδικά στην «συντηρητική» του εξαλλαγή, ως μορφή αυτής τής επιθυμίας, αναγκαστικά στηρίχθηκε σε μιαν ασυνάρτητη σύνθεση κλασικιστικών ρομαντικών και μοντερνιστικών στοιχείων, αλλά αυτό δεν ήταν αποτέλεσμα της ίδιας τής μάλλον συμπαθητικής βαρβαρότητάς του αλλά τής αμηχανίας του απέναντι στην απόλυτη βαρβαρότητα τού καπιταλισμού ως αρχιτεκτονήματος. 

Ο υπαρκτός κομμουνισμός ορθώνονταν και στις αρχιτεκτονικές μορφές του ως ένα αρχιτεκτόνημα το οποίο θα μπορούσε να υπάρξει δυνητικά και ως μια συντηρητική εκτροπή της ουτοπίας, αλλά στάθηκε πάντα ενάντιά της ως (ο ίδιος) ένα αμήχανο ψευδομπαρόκ. Κανένας δεν αναρωτήθηκε για αυτό το γεγονός, όσο ξέρω, χωρίς να εκφράσει απολογητική ή (αντίθετα) αντικομμουνιστική πρόθεση, άρα κανένας δεν σκέφτηκε τον πρώιμο κομμουνισμό ως ένα πρόχειρον και αμήχανον αναδυόμενον απ-έναντι στο σχηματισμένο (μεταφορικό και «κυριολεκτικό»)  οικοδόμημα-οικοδομείν, και αρχιτεκτόνημα (των ταξικών κοινωνιών).  

Οι φυγάδες της υπαίθρου έφτασαν  διωγμένοι «αμέριμνοι», μακριά από το μαστίγιο του γαιοκτήμονα και χωροδεσπότη, στην πόλη, για να γραπωθούν από την μαζική κοινωνική ζωή που μπορεί να μετασχηματίσθηκε από την παρουσία τους αλλά έγινε αρχικά «κατανοητή» από αυτούς μόνο στο κατώφλι της εξαφάνισης τής έννοιας και κατάστασης τού άμεσου παραγωγού, σαν «κάτι» νομοτελειακά ανολοκλήρωτο, το οποίο δεν θα μπορούσε άρα να έχει μια αρχιτεκτονική, άρα ουτοπική μορφή.

 

2.

Η ουτοπία είναι η φυλακή μας στον κόσμο των ελευθεριακών ιδεών, και όχι η ενοίκηση μας στον κόσμο των ελευθεριακών ιδεών. 

Ο κόσμος των ιδεών ως «όλον» είναι ευγενέστερος και ευρύτερος από κάθε ουτοπία, ακόμα κι αν δύναται να την φιλοξενεί, εφόσον σημαίνει ως κόσμος-όλον την ενότητα τάξης και χάους, δομής και μη δομής, μορφής και μη μορφής, και όχι κάποια ανώτερη τάξη πραγμάτων. 

Το πραγματικά «υψηλό» δεν είναι τάξη πραγμάτων, άρα σε καμία περίπτωση ανώτερη τάξη πραγμάτων.  

Η κωμική και αμφίθυμα αυτοοριοθετημένη προσπάθεια του πρώιμου κομμουνισμού να υπάρξει ως μια μορφή ανώτερης τάξης πραγμάτων ήταν τόσο αποτυχημένη που αυτό τον κάνει ακόμα και ως θνήσκοντα ή ήδη νεκρό πραγματικά αξιαγάπητο.

Όσοι κομμουνιστές δήλωναν και εννοούσαν όμως (ή δηλώνουν/εννοούν ακόμα) ότι είναι τής ανώτερης τάξης τού νοητού και αισθητού, άρα και του αρχιτεκτονικού υψηλού ως ανώτερης τάξης πραγμάτων, δεν ήταν κομμουνιστές. 

Ακόμα και ο απίστευτος τυχοδιώκτης Μπακούνιν ήταν, από την άλλη, αν και μη κομμουνιστής, κομμουνιστής.
Οι κομμουνιστές ως πραγματικοί ανθρωπιστές, από τα βάθη τού ιστορικά ταπεινού και ταπεινωμένου όντος, θέλησαν να υποτάξουν τον κόσμο και την μορφή του, άρα και την αρχιτεκτονική του, στην βούληση του απογυμνωμένου παραγωγού ή παραγωγ#. 

Οι αυτοαποκαλούμενοι ως κομμουνιστές ουτοπιστές ως ψευδοδιδάσκαλοι του όντος θέλησαν και θέλουν να δομήσουν τον κόσμο, «να τον βάλουν σε τάξη».

Το αυτοδηλωνόμενο τής εποχής μας: 

Οι μυστικοί οπαδοί της τέλειας τάξης, άρα αυτοτάξης, αναρχικοί, αγκαλιά με τους μυστικούς οπαδούς τής τέλειας μορφής, ως μη μορφής αλλά...μορφής, υπερμοντερνιστές, χτίζουν φαντασίες για άμεσες εμβιωτικές κοινότητες, και αυτό είναι, λένε, η οδός τής «ελευθεριακής ελευθερίας».

 

 

3.

Η ελευθερία τού ατόμου είναι το θεμέλιο κάθε πραγματικής ελευθερίας, είτε είναι λελογισμένη είτε όχι, και το γεγονός πως παρά την πρόοδο των κοινωνιών δια του καπιταλισμού η ελευθερία αυτή παραμένει ένα αίτημα ακόμα ανολοκλήρωτο σημαίνει ότι η ίδια η κοινωνία δεν έχει ακόμα υπάρξει ως ελευθερώνουσα το άτομο.

Το βασικό υπόδειγμα κοινωνικής συμπεριφοράς των ατόμων παραμένει προσαρμοστικό και κυριαρχούμενο από το πολύπτυχο δίπολο που είναι συγκροτημένο «μεταξύ»: διαταγής και υπακοής, διεύθυνσης και υπηρεσίας, καθήκοντος και αποστασίας. 

Πως μπορεί να αλλάξει αυτό το υπόδειγμα κοινωνικής συμπεριφοράς; 

Ας δούμε μερικά στοιχεία, σε σχέση με την ουτοπία ως μορφή αλλαγής υποδείγματος κοινωνικής συμπεριφοράς:  

Η αλλαγή ενός υποδείγματος κοινωνικής συμπεριφοράς δεν είναι το αποτέλεσμα τής απόσχισης μιας ατομικής ή συλλογικής μερικότητας εντός τής κοινωνίας, αν και φαίνεται ή παρουσιάζεται να ξεκινάει από αυτή την απόσχιση.

 

 

4.

Εκείνη η κοινωνική και κοινωνικοανθρωπολογική απόσχιση που τίθεται και αποδεικνύεται τελικά ως η αρμόζουσα για την ολική αλλαγή τού συμπεριφορικού υποδείγματος έρχεται μετά από βαθύτερες ζυμώσεις εντός της κοινωνίας, οι οποίες παρά την πιθανή σφοδρότητά τους ή την σφοδρότητα τής κορύφωσής τους ξεκινάνε από ένα μεγάλο ιστορικοχρονικό βάθος και είναι αυτές που δημιουργούν την μετέπειτα κοινωνική απόσχιση χωρίς να έχουν μάλιστα δημιουργηθεί από την απόσχιση αυτή με κάποια «λογική προτεραιότητα»:

Η κοινωνική ζύμωση επί των κοινών θεμελίων της ζωής έχει προηγηθεί και ιστορικοχρονικά και λογικά από την εκάστοτε πιθανή κοινωνική απόσχιση που θα την διαμεσολαβήσει από την σκοπιά του καινοτομούντος ή αντιδραστικού στοιχείου της.  

Η ουτοπία φαίνεται πως τα αγνοεί όλα αυτά, αλλά τούτο δεν είναι εμφανές σε όσους την αντιπαλεύουν από την τυπική αστική κανονιστική σκοπιά, εφόσον η ουτοπία παρουσιάζεται σε αυτούς και από αυτούς ως μια ριζική απόσχιση από τον πατριαρχικό/αστικοπατριαρχικό κόσμο της υπακοής. Και είναι, εν μέρει, και τούτο. 

Η ουτοπία προβάλλει εντός του αστικού κόσμου ένα άλλο σύστημα τάξης των πραγμάτων ως επι των πραγμάτων ή ακόμα και αυτή την γενική κατάσταση τής τάξης ως επανερχόμενης στον κόσμο, αλλά έχει ως εγγραφή της το αίτημα της ελευθερίας αν και ως κοινωνικής ελευθερίας.  

Η αντίθεση κοινωνικής και ατομικής ελευθερίας στην ουτοπία δεν έχει ως βάση της την αντίστοιχη καθαυτό πλατωνική ή πλατωνίζουσα αντίθεση που στηρίζεται περισσότερο στην κοινωνικο-ιεραρχική τάξη των πραγμάτων (χωρίς ωστόσο η ουτοπία να την απορρίπτει πάντα αλλά και μερικές φορές απορρίπτοντάς την ολοσχερώς), αλλά την ομοιότητα, την εξομοίωση, την εξίσωση και την αρμονική ένωση των μερών. 

Με αυτή την έννοια η ουτοπία έχει εντός της ένα σημαντικό στοιχείο σεβασμού και ανάδειξης τής ατομικής ελευθερίας, αν και υπό το φως της προϋποτιθέμενης εναρμόνισής της με το συλλογικό κοινωνικό ον. 

Η ουτοπία είναι η αστική κατασκευή μιας φαντασιακής εναλλακτικής ατομικής ανθρώπινης φύσης πάνω στα θεμέλια μιας φαντασιακής ολικής και εξισωτικής-εξομοιωτικής κοινωνικής φύσης.

 

 

5.

Η τάξη που προτάσσει η ουτοπία δεν είναι αναγκαία ολοκληρωτική, εφόσον στην πραγματικότητα είναι μια παλέτα από διάφορες εκδοχές ατομικής και συλλογικής πραγμάτωσης, αλλά σίγουρα περικλείεται σε κάποιον τροπισμό αυταρχισμού λόγω τής προδεδομένης κυριαρχίας του κοινωνικού-κοινοτικού επί του ατομικού στοιχείου, ακόμα κι όταν διακηρύσσονται ή εφαρμόζονται όλα τα ελευθεριακά προτάγματα.

Το συμπεριφορικό υπόδειγμα της ουτοπίας λοιπόν δεν μπορεί παρά να κινείται μέσα από όλες αυτές τις δυνατότητες και μέσα σε όλα αυτά τα όρια. Δεν είναι μονοδιάστατο, αλλά δεν είναι και τόσο γενικό ή δυνητικοειδές. 

Το ερώτημα είναι: Μπορεί η ουτοπία να συνεισφέρει καθοριστικά στην προσπάθεια για την ριζική αλλά έμπρακτη αλλαγή/καταστροφή τού πατριαρχικού και αστικοπατριαρχικού υποδείγματος ατομικής και συλλογικής συμπεριφοράς; 

Για να το ανιχνεύσουμε αυτό ας ξαναπιάσουμε το ζήτημα της κοινωνικής απόσχισης και του ατομικού αποσχίζεσθαι. 

Όπως προείπα, η ουτοπία, (θα πω τώρα) σήμερα ειδικά  η νέα ουτοπία, παρουσιάζεται να είναι ο χαρακτηριστικά αποσχιζόμενος δρών εντός ενός καθηλωμένου (παγκόσμιου) κοινωνικού σώματος. 

Η (νέα) ουτοπία φανερώνεται ούτως δια της ικανότητάς της να εκκινεί ως απόσχιση από το προδεδομένο κοινωνικό σώμα ως η πραγματική έξοδος από αυτό. 

Πριν σπεύσουμε να δούμε το «νόημα» αυτής τής αποσχίζουσας κίνησης, ή τα διάφορα διαφορετικά «νοήματα» τής ανά μονάδα ουτοπικής μορφής, ας παρατηρήσουμε, όπως μπορούμε όσοι μπορούμε, ένα συγκεκριμένο γενικό οντικοτροπικό συμβάν:  Η ουτοπία έχει την αναγκαστική ιδιότητα να σημαίνεται πάντα δια μίας θεμελιωδώς αρχικής απόσχισης από το προδεδομένο κοινωνικό ον, ήτοι δια μιάς αιρετικίζουσας κίνησης άρσης του προδεδομένου κοινωνικού κόσμου, ως δηλαδή αυτή η κίνηση να είναι η βασικότερη θεμελίωσή της. 

Μιλάω για «αιρετικίζουσα» κίνηση τής ουτοπίας για να επισημάνω την ομοιότητα αλλά και την διαφορά της από τα χιλιαστικά μεσαιωνικά κινήματα κοινωνικής απόσχισης. Ας σημειώσουμε εδώ μιαν άλλη ομοιότητα, με ένα άλλο επίπεδο οργάνωσης της κοινωνικής δράσης, το οποίο αναφέρεται στην ατομικότητα. Και το άτομο αναζητώντας την ελευθερία του, όταν έχει αποφασίσει να ξεπλεχθεί η ζωή του από τα δίχτυα μιας συλλογικής σκλάβωσης ή καθήλωσης, χρησιμοποιεί το αποσχιστικό πράττειν για να επιτελέσει την επιθυμία του για ελευθερία και να πραγματοποιήσει την απόφασή του να την αδράξει. 

Υπάρχει ωστόσο μια ριζική διαφορά με την ουτοπική και γενικότερα σεχταριστική πρακτική, την οποία επισημαίνουμε ακριβώς γιατί μιλάμε και για μιαν ομοιότητα: 

Το αποσχιζόμενο άτομο δεν επιθυμεί ούτε δύναται να επιθυμήσει κάτι λιγότερο από όλο τον κόσμο, ξανά. 

Και αυτή η επιθυμία συνυφαίνεται τελικά με μιαν αποδοχή, αν και παράδοξη ή παράξενη αποδοχή, τού κόσμου στην παράδοξη αεί αντινομία του. 

Ενώ η αποσχιζόμενη κοινότητα, κοινότητα ιδρυόμενη διά της απόσχισης, ακόμα κι αν επιθυμεί όλο τον κόσμο τελικά περιορίζεται σε ένα κομμάτι του που κάποια στιγμή θα θελήσει ή και επιθυμήσει να περιφράξει. Ρωτάμε, ας πούμε αφελώς: Με ποιά τάση απόσχισης, από αυτές τις δύο, έχει περισσότερη σχέση ο επαναστατικός σοσιαλισμός;

 

 

6.

Η ουτοπική σκέψη δεν θεμελιώνεται μόνο στην εικόνα μιας νέας μη-ταξικής ή μη-διαχωριστικής κοινωνικής (συστημικής) τάξης αλλά στην ευρύτερη εικόνα μιας εξισωτικής/εξομοιωτικής αρμονικής τάξης που μπορεί να αυτομεταμφιέζεται για λόγους ιδεολογικού ετεροκαθορισμού και σε μη (συστημική) τάξη.

Η ευκρινέστερη και διαυγέστερη εικόνα τής ουτοπίας ως τάξης που δεν σημαίνεται δια ιεραρχικών ή αυστηρά διατεταγμένων μορφών οργάνωσης είναι η νέα ουτοπία που θεμελιώνεται σε μη ιεραρχικές μορφές αλλά και μη ετεροδομημένες κοινωνικές-ανθρωπικές δομήσεις. 

Η αυτοτάξη της αυτοδόμησης ή η αυτοδόμηση-αυτοτάξη τής νέας ουτοπίας ωστόσο δεν αίρει την «ασυνείδητη» επιθυμία της προς μιαν αρμονική μορφή κοινωνικής οργάνωσης που αντιστοιχεί σε μια σωματοειδή έννοια ή τροποποίηση της ορθολογιστικής ιδεολογίας τής αστικής τάξης. 

Η σωματοείδεια και το περιοριστικό της ουτοπίας αλλά και της νέας ουτοπίας ειδικότερα που διακηρύσσει το αντίθετο, εμφαίνεται στην διαχωρίζουσα θέση της απέναντι στο «ενιαίον» τού κοινωνικού χωροχρόνου. 

Η υποτιθέμενη θέση των νεοουτοπιστών υπέρ της μη διαχωρισμένης/διαχωρίζουσας ενότητας τού κόσμου αποδεικνύεται με τρανό τρόπο πόσο κάλπικη είναι όταν:  1) την δούμε στην υλοποίησή της, όπου αναλώνεται σε μικροτοπικότητες και σε διαμάχες γύρω από «εδάφη», αλλά και στην πολυδιάσπασή της σε απέραντες μικροενότητες διαφορών και αντίστοιχων δικαιωμάτων τους,  2) όταν κατανοήσουμε ότι υπερασπίζεται ακόμα και παραδοσιακές τοπικότητες μικρής εμβέλειας όταν θεωρεί ότι «διαφεύγουν» τής «μεσαίας» εμβέλειας εθνοτοπικής τοπικότητας («μεσαίας» ως μεταξύ «μικρής» και «οικουμενικής» εμβέλειας τοπικότητας).  

Η νέα ουτοπία έχει συμμαχήσει οντολογικά με τον ιμπεριαλισμό, απέναντι στην εθνική ή εθνικιστική μεσοτοπική «χωροχρονική διάσταση».  

Δεν εξετάζουμε αν αυτή η μεσοτοπική «διάσταση» ήταν η αγαθότερη, που δεν ήταν, αλλά το γεγονός πως η νέα ουτοπία θεωρεί κούλ να τα βρίσκει με τον ιμπεριαλισμό αν είναι να την εξοντώσει, άσχετα αν είναι τόσο τυφλή που δεν κατανοεί ότι ο ιμπεριαλισμός είναι τώρα εκείνος ο οποίος υποτάσσοντας ή απορροφώντας εξαρτησιακά ακόμα περισσότερο αυτή την «διάσταση» καταστρέφει από τη ρίζα την μικροτοπικότητα, όπως και άλλες ρυθμίσεις και δομήσεις του κοινωνικού χωροχρονικού όντος. 

 

 

7.

Η νέα ουτοπία αποτελεί ένα σχέδιο επαναπειθάρχησης του ατόμου, αλλά σε ετερόδοξα υπερκείμενα ηθικά και οντολογικά πλαίσια, τα οποία υπό μίαν έννοια είναι αυταρχικά. 

Η κοινωνία είναι ένα γίγνεσθαι συνολικής εμβέλειας και μόνον έτσι παράγει άτομα και μάλιστα τα ωθεί στην ελευθερία, αν δηλαδή, ούτως ειπείν, «φτάνει» ως αυτά. 

Δεν σημαίνει αυτό ότι όταν «φτάνει» τα ωθεί πάντα στην ελευθερία, αλλά αν δεν «φτάνει» υπάρχει ή έχει δημιουργηθεί στην ανθρώπινη κατάσταση ένα ζοφερό σημείο από όπου (θα) εκκινεί κάτι επίσης ζοφερό. 

Κάθε κοινοτιστική πλάνη ή (κοινοτιστικός) διαχωρισμός καταστρέφει την ατομική υπόσταση τής κοινωνίας δια ενός συγκεκριμένου τρόπου σεκταριστικής αποκοπής τού ατόμου από την κοινωνία. 

Καμία αποκλειστική ιστορική σχέση δεν έχει αυτή η ατομική υπόσταση ή το πολιτικοθεωρητικό επίκεντρο «ατομική υπόσταση» ή «προσωπικότητα» με την έννοια ή κατάσταση της ιδιωτικής ή ατομικής ιδιοκτησίας και ιδιοποίησης της παραγωγικής διεργασίας και των αποτελεσμάτων της. 

Η αρχιτεκτονική δόμηση, είτε ως υλική μορφή είτε ως μεταφορική διανοητική μορφή, έχει νόημα για τον σοσιαλισμό μόνον ως υπαγόμενη στην ζωντανή εργαζόμενη ανθρώπινη οντότητα με τρόπο που να την ωθεί στην ατομική ελευθερία και την πολιτική συμμετοχή στα κοινά.

Η ατομικότητα, όπως μάλιστα είναι σχηματισμένη ακόμα και ως αποξενωτική ατομικότητα, ως ξεχωρισμένη και παράξενη ατομικότητα, είναι ένα πετράδι του αστικού πολιτισμού (που κατεργάσθηκε η ιστορία και από τα πριν) το οποίο αν δεν διατηρηθεί ως πετράδι και όχι ως άχρηστο πράμα, θα υπάρξει πάλι η ίδια καταστροφή, η ίδια αποτυχία. 

Η ουτοπία ενέχει εχθρότητα προς το άτομο και την ατομικότητα, άσχετα αν βαυκαλίζεται και ναρκισσεύεται με «ελευθεριακές» ρητορικές. Και μόνον αυτό την κάνει προβληματική για έναν νέο σοσιαλισμό. 

Η μετάβαση προς ένα σοσιαλιστικό σύστημα, ως πολιτική μορφή, ως αξία, ως πολεμολογική θεωρία, ως οικονομική θεωρία και πράξη, θα απελευθερώνονταν αν ξέραμε (με την κριτική έννοια τού όρου) τι θέλουμε και τι επιθυμούμε για την ατομικότητα, και αν αυτό ήταν γενικά εύστοχο θα μπορούσε να επηρεάσει τις μάζες, και οι μάζες θα το υιοθετούσαν εύκολα. Οι μάζες απαρτίζονται από άτομα.

 

 

Ιωάννης Τζανάκος